Człowiek jest „istotą społeczną”1. Rodzi się i wzrasta w społeczeństwie. Potrzebuje innych do tego, by prawidłowo się rozwijać i aby być szczęśliwym. Wpływ społeczny istnieje już od zarania dziejów, ujawnia się on również we współczesnym świecie poprzez oddziaływanie mediów, rodziny, osób znaczących, różnych instytucji, czy grup społecznych. W dobie aktualnych trendów cywilizacyjno – kulturowych (postępującego procesu globalizacji, dążenia do uniformizacji i ujednolicenia potrzeb, oczekiwań, marzeń, wydłużonego okresu kształcenia się, rozwoju środków masowego przekazu itp.) jest on szczególnie silny. Z tego względu wydaje się, iż stanowi dla współczesnego człowieka szczególną szansę lub zagrożenie.
Chęć zmiany cudzych przekonań i zachowań może być bardzo silna u jednostki. Warto jednak od razu zaznaczyć, że człowiek zarówno świadomie, jak i podświadomie, może wpływać na innych.
Zagadnienie wpływu społecznego jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, w tym: psychologii, socjologii czy filozofii. Każda z wyróżnionych nauk nieco inaczej definiuje pojęcie wpływu społecznego. Nawet w ramach tych samych dyscyplin istnieją definicje, które różnią się między sobą. Jest to związane z indywidualnym podejściem do zagadnień najistotniejszych w tym względzie. Bibb Latane określa wpływ społeczny jako „jakąkolwiek zmianę wywołaną rzeczywistą bądź wyobrażaną obecnością innych ludzi”2. Jest wiele rodzajów wpływu społecznego, jednak w mojej pracy skupię się tylko na tych, które są najczęściej wymieniane w literaturze.
Zacznę od omówienia wpływu społecznego, który jest powodowany samą obecnością innych. Człowiek, pod wpływem obecności innych ludzi może zmienić swoje poglądy, zachowanie, czy nawet hierarchię wyznawanych do tej pory wartości, którym hołdował. Skutki tego typu wpływu mogą być pozytywne lub negatywne. Pozytywny wpływ obecności innych obrazuje zjawisko facylitacji społecznej.3 Polega ona na wzroście poziomu wykonania zadań wywołanych samą obecnością innych. Twórcą tego terminu jest F.H Allport4, który przeprowadził badania dotyczące facylitacji. Badane przez niego osoby siedziały bądź w osobnych kabinach, bądź przy jednym stole i wykonywały określone czynności. Eksperymentator posługiwał się różnymi typami zadań, między innymi: testem swobodnych skojarzeń, testem polegającym na wykonywaniu dużej ilości mnożeń, operacji polegających na wyszukiwaniu błędów w sylogizmach itp. Obecność innych osób wyraźnie wpływała na wyniki poszczególnych zadań. Na przykład w trakcie rozwiązywania testu swobodnych skojarzeń, okazało się, że towarzystwo pracujących osób wpłynęło na zwiększenie liczby i szybkość dokonywanych skojarzeń. Osoby pracujące wolniej, zyskiwały w obecności innych więcej, niż osoby pracujące szybko.
Jednak w trakcie badań zaobserwowano również negatywne skutki obecności innych. Tak było w przypadku wyszukiwania błędów w sylogizmach. Badani pracujący nad tym samym zadaniem z innymi, wykonywali je gorzej niż osoby pracujące same. Wynika z tego, że pozytywny lub negatywny wpływ obecności innych zależy od rodzaju wykonywanego zadania. Robert Zajonc5 wyjaśnił przyczynę tego wyniku. Okazało się, że czynnikiem warunkującym jest stopień utrwalenia danego zadania, czynności. Twierdził on, że obecność innych podnosi poziom pobudzenia i motywację.
Efekt facylitacji zaobserwowano przy wykonywaniu zadań wyuczonych, natomiast przy słabo opanowanych tzw. efekt hamowania społecznego6, czyli spowolnienie uczenia się w obecności innych.
Specyficznym rodzajem wpływu jest oddziaływanie grupy na jednostkę.
Zbiorowość ma duży wpływ na człowieka, szczególnie wtedy, gdy utożsamia się z nią. Jest ona dla niego swoistego rodzaju autorytetem. Chęć przynależenia do zbiorowości często opłacona jest poddaniem się jej wpływowi. Negatywny skutek wpływu grupy można podać, prezentując tzw. rozproszenie odpowiedzialności. Obrazują to sytuacje, w których wyrządzana jest krzywda drugiemu człowiekowi. Zaobserwowano, że tam, gdzie świadkami owego zdarzenia jest większa grupa ludzi, nikt nie poczuwa się do obowiązku niesienia pomocy potrzebującemu. Dopiero, gdy ten obowiązek jest mu bezpośrednio podyktowany, zobowiązuje go do odpowiedzialności za los innych. Badania wykazują, że szansa otrzymania pomocy w nieszczęściu jest większa, gdy jego świadkiem jest pojedyncza osoba, niż wtedy, gdy jest to grupa ludzi.
Negatywny skutek wpływu grupy obrazuje też zjawisko próżniactwa społecznego. 7 Polega ono na tym, że ludzie, pracując z innymi w grupie, są mniej efektywni niż osoby działające indywidualnie. Przeprowadzając różne eksperymenty, na przykład taki, w którym grupa złożona z kilku osób miała za zadanie sprawić jak najwięcej hałasu, okazało się, że za spadek efektywności działania w grupie odpowiedzialny jest w dużej mierze spadek motywacji jednostki. Dzieje się tak z różnych powodów. Jednym z nich jest fakt, że spadek motywacji jednej osoby wpływa na motywację innych. Ponadto duży wpływ ma również trudność koordynacji pracy jednostek. Praktycznie, zgranie większej ilości osób jest bardzo trudne, ponieważ wymaga to niezwykłej precyzji, dopasowania w czasie i równego zaangażowania wszystkich członków grupy.
Próżniactwo społeczne może zaniknąć, gdy istnieje prawdopodobieństwo zidentyfikowania osobistego wkładu jednostki we wspólny wynik. Daje jej to bowiem poczucie bezpieczeństwa przy ocenie efektów jej pracy i docenienia wysiłku.
Grupa może także pozytywnie wpływać na jednostkę należącą do niej lub nie. Przejawia się to wtedy, gdy grupa kieruje się wartościami ogólnie przyjętymi jako pozytywne. Kształtują one osobowość i psychikę człowieka we właściwym kierunku. Jednostka ma wtedy odpowiednie warunki, aby rozwijać swoje zainteresowania, kształtować światopogląd, porównując swoje idee z poglądami innych osób. Grupa oddziałuje pozytywnie, gdy nie doprowadza do destrukcji jednostki, lecz jest czynnikiem budującym.
Innym rodzajem wpływu społecznego jest informacyjny wpływ społeczny. Definiowany jest jako „oddziaływanie innych ludzi na nas poprzez to, że postrzegamy te osoby jako źródło informacji, dające wskazówki dla naszego zachowania.8 Dostosowujemy się, ponieważ myślimy, że cudza interpretacja jest bardziej poprawna niż nasza. „Gdy rzeczywistość jest niejasna, inni stają się dla nas źródłem informacji.”9 Człowiek często napotyka trudności, szukając wyjaśnień i odpowiedzi na nurtujące go pytania i problemy. Właśnie wtedy często ulega informacyjnemu wpływowi społecznemu. Tego typu wpływ przejawia się w szczególności u młodego pokolenia, które dojrzewa psychicznie i dopiero kształtuje swój światopogląd. Widoczne to jest na przykład na szkolnej dyskotece w gimnazjum. Nikt nie zaczyna tańczyć dopóty, dopóki jedna osoba nie zainicjuje takiego zachowania. Dopiero przy większej liczbie osób zainteresowanych tańcem, powoli pozostali i to bardzo często jeszcze nieśmiało, zaczynają włączać się do zabawy. Ma to związek z obawą przed ośmieszeniem i chęcią wmieszania się w tłum. Psychologia nazywa to zjawisko publicznym konformizmem.10
Częstym zjawiskiem jest ocena np. sytuacji czy osoby pod wpływem informacji innych osób. Nawet, kiedy osoba ma odmienne zdanie na dany temat niż grupa i jest przekonana o swojej racji, czasem w wyniku zetknięcia się z inną argumentacją, zmienia je pod presją grupy. Jest to tak zwana „prywatna akceptacja, czyli dostosowanie się do zachowania lub poglądów innych ludzi, bez prawdziwego przekonania o tym, że to, co oni robią lub mówią, jest słuszne.”11 Jeśli chodzi o definiowanie rzeczywistości i uleganie ocenie wypracowanej przez grupę, wyniki badań potwierdzają, że taka postawa świadczy o istnieniu wzajemnego zaufania do siebie. Kierowanie się zachowaniem innych w celu zdefiniowania swoich poglądów, narzuca nam odpowiednie emocje. Pojawia się to w życiu człowieka już od najmłodszych lat. Jeżeli dziecko upadnie i skaleczy się, natychmiast obserwuje reakcję mamy i taty. Jeśli rodzice zatroszczą się o nie i zwrócą uwagę na zaistniałą sytuację, to dziecko momentalnie zaczyna płakać. Według Camposa i Sternberga12 w takim przypadku płacz bardziej spowodowany jest reakcją psychiczną, niż samym bólem. Zachowanie dziecka i jego emocje są więc uzależnione od reakcji autorytetu, jakim są tu rodzice.
Wpływ środków masowego przekazu jest swoistego rodzaju podtypem informacyjnego wpływu społecznego. Ich oddziaływanie na wszystkie dziedziny życia jest ogromne. Potrafią pełnić pożyteczną rolę jako narzędzia edukacji społecznej i kulturalnej. Nikt współcześnie nie wątpi, że media wpływają na rozwój i postępowanie człowieka, a także zbiorowości społecznych. Mają one duży zasięg oddziaływania. Działają na odbiorców za pośrednictwem wzroku i słuchu, a nawet wpływają na podświadomość. Można powiedzieć, że „dotykają” najbardziej wrażliwych i wpływowych sfer człowieka, czyli zmysłów i psychiki, które są czasem niezależne od naszej woli i czułe na różnego typu bodźce z zewnątrz. Środki masowego przekazu są potężną bronią używaną przez wiele środowisk do kierowania i kształtowania opinii publicznej. I choć niewątpliwie media mają możliwość przekazywania informacji na szeroką skalę, co może być użyte pozytywnie, to jednak potencjał ten nie jest wykorzystywany, gdyż nie przynosi wielu korzyści i nie daje możliwości ukształtowania opinii publicznej na własne potrzeby.
Reklamy, które są doskonałym źródłem komercji, skutecznie „przekonują” np. w co „modny mężczyzna” powinien się ubrać, jakich powinien używać kosmetyków, czym powinien się golić. Równocześnie z kreowaniem opinii publicznej za pomocą mediów, umacniane są stereotypy. Dlatego np. „prawdziwy mężczyzna” to tylko ten, który „męsko” pachnie, „męsko” się ubiera i ma „męski” samochód. Natomiast wpajanie stereotypu kobiety- kury domowej jest widoczne w 2/3 reklam.13
Zastraszający jest fakt manipulacji dziećmi za pomocą reklamy skierowanej wprost do nich. Może to poważnie wpłynąć na kształtowanie charakteru i psychiki dziecka. Reklama godzi tu w wolę wyboru młodocianego. Narzuca mu określony wybór. Dziecko jest dla mediów świetnym „gruntem” do wywołania konformizmu i prywatnej akceptacji, ponieważ jest jeszcze naiwne i łatwo ulega wpływom. Nie zdaje sobie sprawy z tego, co jest właściwe i jak być odpowiedzialnym za swoje wybory. Nie potrafi w pełni krytycznie odnieść się do informacji, które przyswaja i co za tym idzie, jest podatne na wszelkie wpływy. Media przekazują masę wiadomości, niekoniecznie tych wartościowych
i niezbędnych, co jest ich zasadniczą wadą. Często działają bezosobowo, w oderwaniu od potrzeb indywidualnego człowieka, nie uwzględniając osobowości, psychiki i sytuacji danej jednostki.
Media są nie tylko przekaźnikiem informacji, ale też nośnikiem pewnych wartości społecznych, kulturowych i etycznych, co jest widoczne w programach edukacyjnych, przyrodniczych i kulturowych. Dzisiejsza technologia daje duże możliwości pozytywnego oddziaływania w wielu dziedzinach, np. w kontekście edukacji. Może docierać do wszystkich grup społecznych.
Innym rodzajem wpływu społecznego jest tzw. normatywny wpływ społeczny.14 Polega on na tym, że zachowujemy się konformistycznie wobec innych po to, aby być przez nich akceptowanym i lubianym.
Przykładem normatywnego wpływu społecznego może być badanie przeprowadzone przez Salomona Ascha.15 Eksperymentował on na grupie, w której badane było zachowanie jednej osoby wobec pozostałych, będących we współpracy z eksperymentatorem. Ich zadaniem było porównywanie rzeczywistych długości linii. Każda osoba z grupy miała dopasować długość linii na jednej planszy do jednej z linii wśród trzech na następnej planszy. Badanie wykazało, że osoba poddana eksperymentowi podporządkowała się opinii pozostałych, nawet wtedy, gdy była pewna, że jej odpowiedź jest słuszna. Badany stwierdził, że bał się wyśmiania i uznania go za dziwaka mimo, że osoby były mu zupełnie obce.
Ten rodzaj wpływu jest wyraźnie widoczny w codziennym życiu. Poddajemy się modzie i trendom panującym w danym roku lub nawet kwartale. Nie chcemy być uważani za staromodnych, konserwatywnych i niedzisiejszych, dlatego „płyniemy z prądem współczesności” wyznaczanej przez komercjalistów. W szczególności kobiety ulegają wpływowi mody i „ideałom kobiecej urody”. Niestety popularność danego typu sylwetki bardzo szybko się zmienia. Wszystko jest w porządku, dopóki nie szkodzimy sobie samym. Negatywnym skutkiem konformizmu może być powszechna w naszych czasach choroba, jaką jest anoreksja czy bulimia. Młode dziewczęta, chcąc być piękne
i atrakcyjne, poddają się wylansowanym modelom kobiecego piękna. Jednak niekiedy może to być dla nich zgubne w skutkach. Dlatego zawsze musimy rozgraniczać, kiedy możemy sobie pozwolić na zachowanie konformistyczne, a kiedy powinniśmy pozostać indywidualistami w pewnej opcji zachowawczej. Może wtedy zastanowimy się, czy warto należeć do „wyspy małp”16 i poddać się grupie, która nie akceptuje naszej opinii.
Wpływy społeczne to wielka siła, której niewielu z nas potrafi się oprzeć. Omówione tu przykłady wpływów są zaledwie „kroplą w morzu”, lecz odgrywają w codziennym życiu dużą rolę, chociaż sami sobie z tego nie zdajemy sprawy. Skutki takich wpływów są różnorodne. Czasem działają na nas pozytywnie, innym razem mają moc destrukcyjną. Aby nie wpaść bezmyślnie w sidła tego złego w skutkach aspektu wpływu, a poddać się temu budującemu naszą świadomość, powinniśmy po prostu, choć nie jest to łatwe, być sobą i kierować się tym, co nam podpowiada „serce i umysł”. Wtedy będziemy „przytomnie” funkcjonować w społeczeństwie, a selekcjonowane wpływy będą nam przyjazne.
Źródło:
1 Aronson E., Człowiek istota społeczna, Warszawa 1998.
2 Latane B. „The psychology of social impact”, American Psychologist, 36, 343- 356, za: Grzelak J.Ł., Nowak A., Wpływ społeczny, w: Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, Gdańsk 2000, s. 187.
3 Grzelak J.Ł., Nowak A., Wpływ społeczny, w: Strelau J. (red.), Psychologia.., s. 188.
4 Mika S., Psychologia społeczna, Warszawa 1982, s. 93.
5 Zajonc, R.B. „Social facilitation”, Science, 149, 269- 274, za: Grzelak J.Ł., Nowak A., Wpływ społeczny, w: Strelau J. (red.), Psychologia.., s. 188.
6 Cottrell, N.B., Wack, D.L., Sekerak, G.J., Rittle, R.H., „Social facilitation of dominant responses by the presence of audience ad the mere presence of others”, Journal of personality and Social Psychology, 9, 245- 250, za: Grzelak J.Ł., Nowak A., Wpływ społeczny, w: Strelau J. (red.), Psychologia.., s. 188.
7 Latane, B., Williams, K., Harkins, S., „Many hands make light the work: The causes and consequences of social loafing, Journal of personality and Social Psychology,37, 822- 832, za: Grzelak J.Ł., Nowak A., Wpływ społeczny, w: Strelau J. (red.), Psychologia.., s. 194.
8 Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M., Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań 1997, s. 269.
9 Aronson E., Człowiek istota społeczna, Warszawa 1998, s. 47.
10 AronsonE., Wilson T. D., Akert R. M., Psychologia społeczna.., op. cit., s. 270.
11 Tamże, s. 270.
12 Tamże, s. 172.
13 Bedyńska S., Sędek G., Zjawisko zagrożenia stereotypem: wpływ negatywnego stereotypu na funkcjonowanie poznawcze, Studia Psychologiczne, z. 1, s. 159-179.
14 Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M., Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań 1997, s. 269.
15 Mika S., Psychologia społeczna.., op. cit., s. 67.
16 Cialdini R. B., Wywieranie wpływu na ludzi: teoria i praktyka, Gdańsk1994, s. 141.